भर्तृहरिशतकत्रयी-६
अधिगतपरमार्थान् पण्डितान् मावमंस्थाः
तृणमिव लघु लक्ष्मीर्नैव तान् संरुणद्धि ।
अभिनवमदरेखाश्यामगण्डस्थलानां
न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ॥ नी-१३ ॥
अ: अधिगत-परम-अर्थान्
पण्डितान् मा अवमंस्थाः । लक्ष्मीः तान् लघु तृणम् इव न संरुणद्धि । बिस-तन्तुः अभिनव-मद-रेखा-श्याम-गण्डस्थलानां
वारणानां वारणं न भवति ।
Do not denigrate
scholars who have knowledge of the ultimate wisdom; Goddess of wealth, like a
blade of grass does not stop them. A filament of lotus stalk does not act as a
restraint to an elephant whose temples have become dark due to the fresh flow
of rut.[ This is apparently addressed to a king]
अम्भोजिनीवनविहारविलासमेव
हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता ।
न त्वस्य दुग्धजलभेदविधौ प्रसिद्धां
वैदग्ध्यकीर्तिमपहर्तुमसौ समर्थः ॥ नी-१४ ॥
अ: विधाता नितरां कुपितः हंसस्य अम्भोजिनी-वन-विहार-विलासम्
एव हन्ति । असौ अस्य दुग्ध-जल-भेद-विधौ प्रसिद्धां वैदग्ध्य-कीर्तिम् अपहर्तुम् न तु
समर्थः ।
The angry creator may deprive the swan of its playful
gait in a lake of lotuses (by drying up the lake). But he is not capable of
depriving it of its famed skill in separating milk and water. [ Swans are
traditionally thought to have the ability to separate milk from water.]
केर्यूराणि न भूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्वला
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालङ्कृता मूर्धजाः ।
वाण्येका समलङ्करोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते
क्षीयन्तेऽखिलभूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् ॥ नी-१५ ॥
अ: केयूराणि पुरुषं न भूषयन्ति, चन्द्र-उज्ज्वलाः हाराः न, अलङ्कृता
मूर्धजाः न, स्नानं न, विलेपनं न, कुसुमं न(भूषयति) । एका वाणी या संस्कृता धार्यते
पुरुषं सम्-अल्ङ्करोति; अखिल-भूषणानि क्षीयन्ते; वाक्-भूषणं सततं भूषणम् ।
Bracelets worn on
the upper arm do not decorate a person, nor garlands which are as brilliant as
moon, nor well groomed hair ; Bath, smearing of perfumes, or wearing of flower
does not decorate either; speech delivered in a refined manner decorates a
person; all ornaments decay; ornament of speech is the only eternal ornament.
-
-
मुग्धे धानुष्कता केयमपूर्वा त्वयि दृश्यते ।
यया विध्यसि चेतांसि गुणैरेव न सायकैः ॥ शृ-१३ ॥
अ: मुग्धे! त्वयि (या) अपूर्वा धानुष्कता दृश्यते (सा) इयं का,
यया चेतांसि गुणैरेव विध्यसि, न सायकैः?
Dear young lady, what a skill you have in archery never
seen earlier in that you could pierce minds (of men) with (your) qualities
(strings) only and not with arrows.[ The poet plays on word ‘guna’ which means
quality and also string. While a normal archer shoots arrows to hit a target,
you use ‘guna’ to hit your target, namely minds of men. ]
सति प्रदीपे सत्यग्नौ सत्सु तारामणीन्दुषु ।
विना मे मृगशावाक्ष्या तमोभूतमिदं जगत् ॥ शृ-१४ ॥
अ: प्रदीपे सति, अग्नौ सति, तारा-मणि-इन्दुषु सत्सु मे मृगशावाक्ष्या
विना इदं जगत् तमोभूतम् ।
This world is all darkness without my doe-eyed lady no
matter whether there is a light, a fire, stars, gems and the moon.
उद्वृत्तस्तनभार एष तरले नेत्रे चले भ्रूलते
रागाधिष्ठितमोष्ठपल्लवमिदं कुर्वन्तु नाम व्यथाम् ।
सौभाग्याक्षरमालिकेव लिखिता पुष्पायुधेन स्वयं
मध्यस्थापि करोति तापमधिकं रोमावलिः केन वा ॥ शृ-१५ ॥
अ: एषः उद्-वृत्त- स्तन-भारः, तरले नेत्रे, चले भ्रू-लते, इदं
राग-अधिष्ठितम् ओष्ठ-पल्लवम् व्यथां कुर्वन्तु नाम; स्वयं पुष्प-आयुधेन सौभाग्य-अक्षर-मालिका
इव लिखिता रोम-आवलिः मध्य-स्था अपि केन (कारणेन) अधिकं तापं करोति?
Let this weight of
upturned breasts, wavering eyes, unsteady creeper-like eye-brows, this reddened
sprout-like lip, trouble us; Why does this line of hair in the middle
(indifferent), which looks as if it has been scripted by cupid as the alphabet string
of loveliness, create affliction (in us)?
[The poet plays on the word ‘madhyastha’ which can mean ‘situated in the
middle’ or ‘indifferent’. He thus brings out an apparent contradiction in that
something which is indifferent causes us pain. Such description may appear
risqué for modern sensibilities, but is not uncommon in Sanskrit literature.]
-
-
ब्रह्मज्ञानविवेकनिर्मलधियः कुर्वन्त्यहो दुष्करं
यन्मुञ्चन्त्युपभोगभाञ्ज्यपि धनान्येकान्ततो निःस्पृहाः ।
संप्राप्तान्न पुरा न संप्रति न च प्राप्तौ दृढप्रत्ययान्
वाञ्छामात्रपरिग्रहानपि परं त्यक्तुं न शक्ता वयम् ॥ वै-१३ ॥
अ: ब्रह्म-ज्ञान-विवेक-निर्मल-धियः अहो दुष्करं कुर्वन्ति यत्
उपभोग-भाञ्जि अपि धनानि निःस्पृहाः एकान्ततः मुञ्चन्ति । परं वयं पुरा न संप्राप्तान् , संप्रति न (प्राप्यमानान्),
प्राप्तौ न दृढ-प्रत्ययान् वाञ्छा-मात्र-परिग्रहान् अपि त्यक्तुं न शक्ताः ।
It is surprising
how those who have a clear mind of discrimination arising out of the knowledge
of Brahman become totally free from desire and give up wealth that provides
them things of pleasure; we on the other hand are unable to give up craving for
things which we never had in the past, are not having now and have no firm
hopes of having in future.
धन्यानां गिरिकन्दरेषु वसतां ज्योतिः परं ध्यायताम्
आनन्दाश्रुकणान् पिबन्ति शकुना निःशङ्कमङ्केशयाः ।
अस्माकं तु मनोरथोपरचितप्रासादवापीतट-
क्रीडाकाननकेलिकौतुकजुषामायुः परं क्षीयते ॥ वै-१४ ॥
अ: शकुनाः गिरि-कन्दरेषु वसतां परं ज्योतिः ध्यायतां धन्यानाम्
आनन्द-अश्रु-कणान् अङ्के-शयाः निःशङ्कं पिबन्ति । मनोरथ-उपरचित-प्रासाद-वापी-तट-क्रीडा-कानन-केलि-कौतुक-जुषाम्
अस्माकं आयुः तु परं क्षीयते ।
While the blessed living in mountain caves meditate on
the Divine Light and shed tears of joy, birds drink them without any fear lying
on their laps; our span of life, on the other hand, decreases while we imagine in our minds palaces, water
pools, pleasure gardens, games and gaiety.
भिक्षाशनं तदपि नीरसमेकवारं
शय्या च भूः परिजनो निजदेहमात्रम् ।
वस्त्रं विशीर्णशतखण्डमयी च कन्था
हा हा तथापि विषया न परित्यजन्ति ॥ वै-१५ ॥
अ: भिक्षा-अशनम्, तत् अपि नीरसम् एकवारं (च), भूः शय्या च, निज-देह-मात्रं
परिजनः, वस्त्रं विशीर्ण-शत-खण्ड-मयी कन्था; तथा अपि विषया न परित्यजन्ति हा हा ॥
Food is by begging and it is tasteless and that too only
once a day, sleeping is on bare earth, the only kin is one’s own body and the
clothing is a rag of hundreds of patches; even then sensual craving does not go
away! Alas!
- - - -
No comments:
Post a Comment